Swobodni jeźdźcy, wściekłe byki. Nowe Hollywood 1967–1980

Od przeszło stu lat z pomocą Hollywood Ameryka aplikuje światu swoją mitologię. Kraj stał się przez to ogólnoludzkim wyobrażeniem. Również ta część ludzkości, która nigdy nie postawiła stopy w Stanach, wie – albo wydaje jej się, że wie – czym jest i jaka jest Ameryka. Dzięki kinu. W książce Na bulwarach czyhają potwory. Filmowa historia Ameryki biorę pod lupę ową mitologię. Prześwietlam nasze wyniesione z kina wyobrażenie o wielowymiarowym kraju. Stawiam pytania: którędy przebiega granica między rzeczywistością a fikcją? Czy w Ameryce można ją dostrzec, wyznaczyć? Kto tu kogo okłamuje? Czy to Hollywood wciska Ameryce i światu kit? A może Ameryka jest zmyśleniem, które Hollywood ekranizuje?

Po przeczytaniu Na bulwarach… twórca festiwalu Roman Gutek zaprosił mnie na Timeless i zaproponował sekcję kuratorską. Pokazujemy w niej fragment pasjonującego zjawiska zwanego Nowym Hollywood. 

Na początku lat 60. potężne tereny wytwórni 20th Century Fox, która jeszcze przed chwilą produkowała przeboje z Marilyn Monroe, Johnem Wayne’em czy Elvisem Presleyem, zamieniały się w miasto duchów. Wiatr hulał między konstrukcjami nieużywanych scenografii. Hale stały puste. Co kilka dni ciszę przerywały buldożery, zrównujące z ziemią ten czy inny budynek.

Szef studia Spyros Skouras został zmuszony do sprzedaży większości terenów deweloperom. Kryzys Foxa, tak jak innych hollywoodzkich wytwórni, narastał od połowy lat 50. W ciągu dekady kinowa publiczność zmniejszyła się o połowę. Żeby ratować firmę, Skouras postawił na historyczne superprzeboje. Największym z nich była Kleopatra z Elizabeth Tylor. Miała kosztować dwa miliony dolarów, a kosztowała ponad 40. Nękana skandalami produkcja przeciągnęła się na kilka lat. Mimo że film był hitem roku 1963, zainwestowane pieniądze zwróciły się tylko w połowie. Wytwórnia stanęła nad krawędzią.

Wraz z klęską Kleopatry i wyprzedażą gruntów Foxa skończyło się stare Hollywood budowane w latach 20. przez takich ludzi jak Jack Warner, Louis B. Mayer czy Carl Laemmle. Upadek spowodowała nie tylko konkurencja ze strony telewizji i nowe antymonopolowe regulacje. Ważniejsze było co innego: Ameryka się zmieniała w zawrotnym tempie, a kino amerykańskie nie potrafiło o tym opowiadać.

W erze gwałtownych przemian społecznych porażki oderwanych od nowej rzeczywistości superprodukcji skłoniły hollywoodzkie studia, żeby pozwolić robić filmy młodym zapaleńcom. Legenda głosi, że gdy Warner zobaczył przed premierą sfinansowany przez siebie film Bonnie i Clyde Arthura Penna o zakochanej parze na trasie gangsterskiej krucjaty, zapytał: „Co to, ku…, jest?”.

Ale dzieci kwiaty chodziły na Bonnie i Clyde’a po kilka razy i Warner zarobił kilkadziesiąt milionów. W tym samym 1967 roku największym sukcesem kasowym był – pokazywany w naszej sekcji – Absolwent Mike’a Nicholsa, tak różny od Kleopatry jak kajak od Titanica. Przez kolejną dekadę ludzie tacy jak Martin Scorsese, Francis Ford Coppola, Roman Polański, Peter Bogdanovich, Milos Forman, Sidney Lumet i wielu innych tworzyli kino, które stało się megafonem przemian kulturowych. Nagle „wszystko, co stare, stało się złe. Wszystko, co nowe – dobre” – jak napisał Peter Biskind, którego kultowa książka Swobodni jeźdźcy, wściekłe byki. Jak pokolenie seksu, narkotyków i rock and rolla uratowało Hollywood użycza tytułu dla tego cyklu.

Myśl Baudrillarda, że w Stanach „życie jest kinem” objawiła się w tamtej epoce niespotykaną wcześniej symbiozą między filmem a rzeczywistością. Na ekranach zapanował realizm. Kino pokazywało kryzys i bunt, napędzając jednocześnie motor rebelii. Świetnie widać to na przykładzie Nocnego kowboja (1969). Wypełniony wątkami homoseksualnymi film Johna Schlesingera ze zdjęciami Adama Holendra jednocześnie ukazuje przemiany i je prowokuje: miesiąc po premierze policja przeprowadziła nalot na gejowski klub Stonewall w Greenwich Village. Wybuchły zamieszki, po których ruch emancypacji homoseksualistów rozlał się na całe Stany, później na świat.

Absolwent, Nocny kowboj, Ostatni seans filmowy, Rozmowa, Pieskie popołudnie i Wściekły byk – filmy prezentowane w tej sekcji – są jednak czymś więcej niż lustrem epoki, w której powstały. Wybraliśmy tytuły, które wytrzymują próbę czasu, bo na pierwszym planie umieszczają człowieka, nie politykę. Dają tym samym pole do popisu arcymistrzom aktorstwa takim jak Dustin Hoffman, Al Pacino, Robert De Niro i zmarły niedawno Gene Hackman. Również dzięki nim biznes, jakim jest i zawsze było kino amerykańskie, w erze kontrkultury wzniósł się na wyżyny sztuki.

Kuratorem sekcji jest Maciej Jarkowiec, autor książki Na bulwarach czyhają potwory. Filmowa historia Ameryki. Wieczorne seanse z sekcji Swobodni jeźdźcy, wściekłe byki. Nowe Hollywood 1967–1980 w kinie Muranów poprzedzą wykłady w nowoczesnej formule TEDx prowadzone przez Macieja Jarkowca. Będą one nie tylko opowieścią o kulisach powstania filmów i ludziach, którzy je tworzyli, ale też o kontekście kulturowym, społecznym, politycznym. Wykłady są również podróżą – z Kalifornii, przez Teksas, na Wschodnie Wybrzeże.

W cyklu Swobodni jeźdźcy, wściekłe byki. Nowe Hollywood 1967–1980 zostaną pokazane:

• Absolwent, reż. Mike Nichols, USA, 1967
• Nocny kowboj, reż. John Schlesinger, USA, 1969
• Ostatni seans filmowy, reż. Peter Bogdanovich, USA, 1971
• Pieskie popołudnie, reż. Sidney Lumet, USA, 1975
• Rozmowa, reż. Francis Ford Coppola, USA, 1974 
• Wściekły Byk, reż. Martin Scorsese, USA, 1980