Mai Zetterling: buntowniczka z wyboru

Gdy w wieku zaledwie 17 lat rozpoczynała swoją karierę jako gwiazda Królewskiego Teatru Dramatycznego w Sztokholmie (najważniejsza narodowa scena), nikt nie spodziewał się, że wkrótce porzuci aktorstwo. Tymczasem Zetterling była zbyt ciekawa świata, zbyt głodna przygód – jak sama mawiała – a przede wszystkim zbyt niezależna, by godzić się na rolę szwedzkiego „symbolu seksu”. Lokalna sława, liczne role teatralne i filmowe (m.in. u Ingmara Bergmana i Alfa Sjöberga) nie były w stanie zaspokoić jej ambicji, karierę rozwijała więc poza granicami kraju – w Wielkiej Brytanii i Hollywood. Ale już pod koniec lat 50. zwróciła się ku reżyserii i uczyła warsztatu, realizując dokumenty dla BBC.

Jej krótkometrażowy debiut fabularny Zabawa w wojnę (1963) zdobył Srebrnego Lwa na festiwalu w Wenecji, a debiut pełnometrażowy Zakochane pary (1964) miał premierę w Cannes. Zrealizowany na podstawie książki Agnes von Krusenstjerny film nie tylko nakreślił obszar zainteresowań Zetterling – portretowanie kobiecego życia uwikłanego w patriarchalny układ – lecz także ukazał niepowtarzalny, „anarchistyczny” styl jej kina. Zapowiedział też problemy, jakie Zetterling miewała zarówno z festiwalami, jak i krytykami, którym przeszkadzały jej szczerość i odwaga. Szwedka nie bała się bowiem naruszać mieszczańskiego status quo i zgłębiać tematów związanych z seksualnością, przemocą czy kobiecą furią. „Mówili, że reżyseruję jak mężczyzna” – wspominała po latach.

Ostatecznie na ekrany trafiło tylko sześć zrealizowanych przez nią filmów, a ona sama – do końca przerwanej chorobą nowotworową kariery – sprawnie przemieszczała się pomiędzy kinem fabularnym, dokumentalnym, telewizją, reklamą, aktorstwem, twórczością dla dzieci i pisarstwem. Przemieszczała się także pomiędzy kinematografiami, rzucając wyzwanie pojęciu sztuki narodowej. Jej niewygodne kino, status kosmopolitki, nietypowa biografia, a także fakt, iż kręciła w czasach wybitnie niesprzyjających reżyserkom (najintensywniejszy okres jej twórczości to lata 60. i 70.), sprawiły, że Mai Zetterling nie doczekała uznania za życia. Doceniona została dopiero dziś, w stulecie urodzin.

Niewątpliwie wyprzedzała swój czas, prowokując, ujawniając na ekranie niewidzialne aspekty kobiecego doświadczenia, rozkładając na części pierwsze gry i układy społeczne czy konserwatyzm maskujący zakłamanie. Zajmowała się tematami seksualności i związanymi z nią licznymi tabu, a także miała odwagę opowiadać o homoseksualnym pożądaniu, gwałtach, poronieniach czy aborcji. Demaskowała świętą instytucję małżeństwa, głośno krzyczała o niesprawiedliwym podziale ról między kobietami i mężczyznami, a swoim bohaterkom kazała obrzucać mężów stanu pomidorami (przy wielkim aplauzie kobiecej widowni, jak głoszą legendy). Jej walka o to, by na ekranie znalazło się miejsce na filmy mówiące prawdę o życiu, emocjach i doświadczeniach kobiet, wiązała się z licznymi kontrowersjami, porażkami finansowymi i niejednokrotnie krytycznym odbiorem przez zdominowaną przez mężczyzn ówczesną prasę. Jednocześnie chciały z nią pracować najwybitniejsze aktorki tych czasów, u Zetterling zobaczymy więc Harriet Andersson, Gunnel Lindblom i Bibi Andersson.

Nocne zabawy (1966), Doktor Glas (1968), Dziewczęta (1968), Scrubbers (1982) czy Amorosa (1986), w której reżyserka powraca do postaci pisarki i prowokatorki Agnes von Krusenstjerny, to przenikliwe, wciąż aktualne, niezmiennie gniewne manifesty. Zrealizowane z pasją, mistrzowsko wyreżyserowane, śmiałe w eksperymentowaniu z filmową formą, zrywające z klasyczną narracją. Ale kino Mai Zetterling to przede wszystkim przestrzeń totalnej wolności w wyrażaniu siebie i opowiadaniu o świecie bez obaw o to, czy nie mówi się zbyt głośno i za dużo, czy jest się wystarczająco miłą. Ten rodzaj odwagi to wciąż wielka rzadkość.

Małgorzata Sadowska

W ramach cyklu Mai Zetterling: buntowniczka z wyboru zostaną zaprezentowane poniższe filmy:

Mai Zetterling jako reżyserka:

• Zabawa w wojnę (Leka krig), reż. Mai Zetterling, Szwecja, 1962 (krótki metraż)
• Zakochane pary (Älskande par), reż. Mai Zetterling, Szwecja, 1964
• Nocne zabawy (Nattlek), reż. Mai Zetterling, Szwecja, 1966
• Dziewczęta (Flickorna), reż. Mai Zetterling, Szwecja, 1968
• O fokach i ludziach, reż. Mai Zetterling, Szwecja, 1981 (krótki metraż)
• Amorosa, reż. Mai Zetterling, Szwecja, 1986

Mai Zetterling jako aktorka:

• Skandal (Hets), reż. Alf Sjöberg, Szwecja, 1944
• Muzyka w ciemności (Musik i mörker), reż. Ingmar Bergman, Szwecja, 1948

Filmy dokumentalne o Mai Zetterling:

• Słowa od serca (I rollerna tre), reż. Christina Olofsson, Szwecja, 1996 (krótki metraż)
• Spotkanie z Mai (Möte med Mai), reż. Jannike Åhlund, Solveig Nordlund, Szwecja, 1996

Kuratorką sekcji jest Małgorzata Sadowska.